Út Bạch Lan : Tiếng ca nức nở tự đáy lòng, Lê Phước Options

[VanAnh]

Út Bạch Lan : Tiếng ca nức nở tự đáy lòng


Sầu nữ Út Bạch Lan và Vua viết lời vọng cổ Viễn Châu ảnh/ DR

Trong lịch sử cải lương gần 100 năm nay, người mộ điệu đã nhiều giọng ca nữ mùi mẫn, điêu luyện. Thế nhưng, nếu phải xếp thứ hạn, thì đứng hàng số một phải là nữ nghệ sỹ Út Bạch Lan, một giọng ca đã thành danh hơn 60 năm, một giọng ca điêu luyện và như tiếng nức nở tự đáy lòng, một giọng ca được mệnh danh là “Nữ vương sầu nữ”.

Đời sương gió

Út Bạch Lan tên thật là Đặng Thị Hai, sanh năm 1935, tại Đức Hòa-Long An. Tuổi mới lên mười, bé Hai đã phải theo mẹ rời quê hương lên Sài Gòn sống cảnh tha phương cầu thực. Số phận đưa đẩy cho những người khốn khổ gặp nhau để đùm bọc lẫn nhau. Số là, trong cuộc sống lang thang ở đất Sài Thành, mẹ bé Hai đã kết nghĩa chị em với một người phụ nữ cùng cảnh ngộ. Người phụ nữ này có một đứa con trai lớn hơn bé Hai vài tuổi. Cậu con trai đờn ghi ta phím lõm rất giỏi, và cũng chẳng ai khác mà chính là danh cầm Văn Vĩ sau này. Bốn con người, hai già hai trẻ, chia sẻ cuộc sống “ngủ thớt thịt” giữa đất Sài Gòn đô hội.

Nếu Văn Vĩ giữ vị trí thống trị đến hiện tại trong tiếng đờn ghi ta phím lõm, thì bé Hai cũng thống trị làng cổ nhạc với giọng ca điêu luyện thần sầu được mệnh danh là “Nữ hoàng vọng cổ”. Văn Vĩ đã dạy cho bé Hai ca cổ nhạc. Và giữa giọng ca bé Hai và tiếng đờn Văn Vĩ có một sự tương đồng đặc biệt. Nếu tiếng đờn của Văn Vĩ thuộc loại nỉ non, mùi mẫn và điêu luyện nhất trong làng đờn cổ nhạc, thì giọng ca bé Hai cũng thuộc hàng số một trong độ mùi mẫn, nỉ non và điêu luyện.

Hai anh em, một đờn một ca, đã bắt chước những người hát rong để đi hát dạo ở các khu chợ sầm uất ở Sài Gòn để kiếm tiền nuôi mẹ. Một ngày kia, vào cuối những năm 1940, giọng ca Út Bạch Lan và tiếng đờn Văn Vĩ đã được nghệ sỹ Thành Công, trưởng ban cổ nhạc của Đài phát thanh Pháp-Á lúc bấy giờ phát hiện và mời về đài thu thanh. Khi ấy, giọng ca nhí đang ăn khách trên Đài phát thanh Sài Gòn là Bạch Huệ, nên nghệ sỹ Thành Công mới tính đối lại mà đặt cho bé Hai nghệ danh là Bạch Lan. Nhưng do bé Hai thường được mẹ gọi là “Út”, nên mới xin giữ lại chữ “Út”.

Mở đường cho nửa đời hương phấn

Từ sau khi được phát hiện, Út Bạch Lan đi ca cho đài phát thanh và cho quán Họa Mi của nữ danh ca Cô Năm Cần Thơ. Đến đầu những năm 1950, Út Bạch Lan mới chính thức đi theo đoàn hát chuyên nghiệp và bắt đầu cuộc đời gạo chợ nước sông.

Người đóng cặp ăn khách nhất hồi thời trẻ của Út Bạch Lan là nam nghệ sỹ Thành Được. Cả hai đều vừa có sắc vừa có giọng ca. Thành Được ca chân phương và sang trọng. Đôi đào kép chánh này từng một thời “làm mưa làm gió” trong làng sân khấu cải lương. Đến đầu năm 1962, hai người thành lập đoàn hát riêng mang tên Thành Được-Út Bạch Lan. Ngay cả sau này khi về đầu quân cho đoàn Thanh Minh-Thanh Nga, thì cặp đào kép chánh Thành Được-Út Bạch Lan vẫn luôn ăn khách.

Hai người đã để lại nhiều vai diễn ấn tượng. Tuy nhiên, nhắc đến Thành Được-Út Bạch Lan, thì người mộ điệu trước tiên nhớ đến vở tuồng tình cảm xã hội "Nửa đời hương phấn" của liên danh soạn giả Hà Triều-Hoa Phượng. Bàn riêng về Út Bạch Lan, khi trình diễn vở tuồng này vào giữa những năm 1960, tên tuổi Út Bạch Lan mới thật sự trở nên lừng lẫy. Và vai Hương trong Nửa đời hương phấn của Út Bạch Lan đã tạo một cái bóng quá lớn cho thế hệ sau.

Quả thật như vậy, vì trong vai cô đào chánh tên Hương, Út Bạch Lan đã thật sự đạt được trình độ “bước ra sân khấu thì phải diễn, nhưng đừng diễn”. Tức là, ở vai tuồng này, sân khấu cuộc đời và cuộc đời sân khấu ở Út Bạch Lan đã quyện vào nhau. Út Bạch Lan diễn rất tự nhiên, rất nhập vai và rất mùi mẫn.

Vở tuồng xoay quanh số phận của cô gái quê ở Lái Thiêu tên Hương, phải lên Sài Gòn làm ăn để kiếm tiền phụ giúp cho cha mẹ. Thế nhưng, cạm bẫy cuộc đời đã xô đẩy Hương vào con đường buôn hương bán phấn. Bị gia đình người yêu không chấp nhận vì chê Hương thân phận gái làng chơi. Rồi khi về quê, Hương bị cha đuổi ra khỏi nhà sau khi phát hiện việc cô làm ở Sài Gòn. Khi người yêu đi cưới vợ, thì người vợ đó lại chính là em gái ruột của Hương. Nỗi đau chồng chất nỗi đau như vậy, nhìn lại nửa cuộc đời hương phấn của mình thấy quá ư là bất hạnh, cuối cùng Hương đã vào chùa quy y thí phát.

Màn ca diễn mùi mẫn nhất của Út Bạch Lan trong tuồng này là màn chót, cảnh mẹ, em gái và chồng của em gái (tức người yêu cũ của Hương) cùng gặp Hương tại cổng chùa. Mọi chuyện được phơi bày, Hương quyết lòng theo tiếng mõ chuông.

Út Bạch Lan đã để đời khi ca ba câu vọng cổ từ biệt mẹ và dặn dò vợ chồng em gái quên đi chuyện cũ mà sống cho hạnh phúc. Lúc này, Hương phải ra sức dằn nén đau khổ trước mặt mẹ và em gái để cho mọi người an tâm về mình. Thế nhưng, trong tận cùng sâu thẳm tâm hồn, nỗi đau cuộc đời vẫn đang dằn xé. Út Bạch Lan đã xử lý giọng ca một cách tinh vi khi mà trong từng lời nói, lời ca, người nghe cảm nhận được những tiếng nấc, nhưng tiếng nức nở tự đáy lòng.

Và khi nói lối tới đoạn: “Má ơi! mái tóc dài óng ả, con đã từng ve vuốt ấp yêu. Rồi nơi phồn hoa trong một buổi chiều, người ta đã cắt đi của con phân nửa. Rồi trong một đêm vừa đau vừa tủi, con lại cắt đi mái tóc sau cùng. Con đau lòng ngất lịm. Khi tỉnh dậy, sờ lên đầu thì tóc đâu không còn nữa, con hoảng hốt la lên, trời ơi, ai đã cắt tóc của tôi rồi! Má ơi, chừng nhớ ra chính tay con đã cắt tóc của con rồi...”. Út Bạch Lan đang nói chợt thét lên “trời ơi, ai đã cắt tóc của tôi rồi », khiến cho người nghe chợt thấy con tim sao mà nhói đau đến thế. Cách diễn này cho thấy sự nhập vai phi thường của Út Bạch Lan. Ba câu vọng cổ đó, đến hiện tại dù đã nhiều ngôi sao cải lương diễn lại vai Hương, nhưng chưa có ai thể hiện đạt được trình độ bi thiết như vậy.

Bất tử trong Tuyệt tình ca

Một vai để đời nữa trong nhiều vai để đời của Út Bạch Lan là vai cô giáo Lê Thị Lan trong vở Tuyệt Tình Ca (Ông cò quận 9) cũng của liên danh soạn giả Hà Triều-Hoa Phượng.

Cốt truyện xoay quanh cuộc tình dang dở của ông giáo Hương và cô giáo Lan. Số là ông giáo Hương từ Mỹ Tho được đổi về dạy học tại Vĩnh Long. Dù đã có vợ con ở tại nguyên quán, ông vẫn sống cùng với một bạn đồng nghiệp là cô giáo Lê Thị Lan và có hai con: Lê Thị Trường An và Lê Long Hồ. Sau đó vì việc nhà ông phải trở lại Mỹ Tho. Chiến tranh đã làm ông mất liên lạc với gia đình người vợ thứ. Hai mươi năm sau, ông Hương trở thành cảnh sát trưởng quận 9 tại Sài Gòn. Một hôm Ông Cò bắt được một cô gái mại dâm tên là Trường An, mà trớ trêu thay cô gái đó lại chính là đứa con gái của ông với cô giáo Lan ngày trước.

Thủ vai Ông Cò là nghệ sỹ Út Trà Ôn. Màn hay nhất là cảnh hai người gặp lại trong ngôi nhà nghèo túng của ba mẹ con. Út Trà Ôn-Út Bạch Lan đã ca diễn xuất thần đoạn hội ngộ đầy thống thiết này. Chỉ với ba câu vọng cổ 4, 5, 6, Út Trà Ôn và Út Bạch Lan đã đủ làm bất tử hai vai diễn. Hai người ca điêu luyện, trữ tình, làm quặn thắt con tim người mộ điệu.

Út Trà Ôn là bậc tiền bối của Út Bạch Lan. Khi Út Bạch Lan bước chân vào nghề, thì cái tên Đệ nhất danh ca Út Trà Ôn đã vang dội. Nhưng có lẽ tổ nghiệp cố tình sắp đặt cho đôi nghệ sỹ có nghệ danh bắt đầu bằng chữ “Út”, nên mới tạo ra cặp liên danh Út Trà Ôn-Út Bạch Lan cho sân khấu cải lương. Và đến hiện tại, đối với người mộ điệu cải lương, hễ nhắc đến Út Trà Ôn là nhắc đến Út Bạch Lan và ngược lại. Có thể nói, đây là hai nghệ sỹ tương xứng về cách diễn và sự điêu luyện, mùi mẫn trong giọng ca.

Ngoài hai vai kể trên, Út Bạch Lan còn để đời trong Sơn nữ Phà Ca, Con gái chị Hằng, và rất nhiều vở tuồng khác nữa, như: Chưa tắt lửa lòng, Bên đồi trăng cũ, Thuyền ra cửa biển, Nửa bản tình ca, Khi rừng mới sang thu, Khi hoa Anh Đào nở, Trăng sương cầu Trúc, Thần nữ dâng ngũ linh kỳ, Thanh Xà Bạch Xà.…

Tiếng ca nức nở tự đáy lòng

Nhìn lại sự nghiệp ca diễn của Út Bạch Lan, ta thấy Út Bạch Lan chuyên trị các vai đào thương có số phận đau khổ. Thế nhưng, hai chữ “Sầu nữ” có một phần lớn xuất phát từ giọng ca của Út Bạch Lan.

Nổi danh cùng thời với Út Bạch Lan là nữ danh ca Thanh Hương. Đây là hai giọng ca nữ « oanh liệt” của những năm 1960 và vẫn còn ngự trị đến hiện tại. Mỗi người có một nét riêng. Giọng của Thanh Hương là giọng đồng pha thổ nhưng thổ nhiều hơn đồng nên ca hơi trầm. Giọng Út Bạch Lan cũng là đồng pha thổ nhưng thổ ít hơn đồng nên ca trong trẻo hơn và lảnh lót hơn. Thanh Hương thì ca thuần túy mộc mạc chân phương, và mạnh mẽ. Còn Út Bạch Lan thì ca có chút hoa lá cành, giọng ca mềm hơn, lả lướt hơn, nữ tính hơn. Hai giọng ca, một nhu một cương, đã chinh phục không biết bao nhiêu con tim người mộ điệu. Tuy nhiên giữa hai người lại có một điểm chung, đó là có bộ nhịp thượng thừa. Cách sắp chữ của hai người cùng vô cùng tinh diệu.

Bàn riêng về giọng ca Út Bạch Lan, đây là một giọng ca chưa có người thay thế tính đến hiện tại. Út Bạch Lan có cách nhấn dấu sắc lửng rất hay, vút lên rồi nhẹ nhàng rơi xuống như chiếc lá mùa thu bay trong cơn gió nhẹ. Giọng ca Út Bạch Lan nghe “ngọt như mía lùi”. Bộ nhịp của Út Bạch Lan thì khỏi chê. Cách hành văn sắp chữ rất điêu luyện. Út Bạch Lan ca luyến láy một cách thần tình: luyến láy đúng nơi đúng chỗ và vừa đủ, không bị thô, luyến láy theo kiểu « đứt dây đờn ». Cách điều hơi của Út Bạch Lan cũng đáng nể : Nghe Út Bạch Lan ca, người nghe không thấy cô phải ráng hơi, cô ca như nói, ca rất tự nhiên.

Tuy nhiên, hai nét đặc trưng lớn nhất trong giọng ca Út Bạch Lan là cách xuống xề và độ sầu trong tiếng ca. Út Bạch Lan xuống xề ở câu 5 và câu 6 rất thấp, rất trầm, cô phát huy hết chất đồng trong giọng ca của mình và cô đã tạo ra cách xuống xề hay đến mức mà người nghe chữ cô xuống xề như hòa tan vào tiếng đàn. Nói chung là nghe là biết ngay đó là cách xuống xề thần sầu của Út Bạch Lan. Đến hiện tại, trong làng cải lương, đây vẫn là một cách xuống xề độc nhất vô nhị.

Còn về độ sầu, chất giọng của Út Bạch Lan có một độ sầu không thể tưởng. Út Bạch Lan ca nghe giống như tiếng đờn ghi ta phím lõm của danh cầm Văn Vĩ: nỉ non như tiếng lòng thổn thức, mang đến một cảm giác man mác chơi vơi. Giọng ca đó không ồn ào, mà nó rỉ rả, rồi dần len lõi vào mọi ngóc ngách của tâm hồn, làm quặn thắt con tim người mộ điệu. Từ đó, giọng ca Út Bạch Lan có độ thẩm thấu rất cao. Đến hiện tại, chưa thấy có giọng ca nữ nào trong làng sân khấu cải lương có độ “sầu” đến như vậy.

Út Bạch Lan đã thành công với rất nhiều bài vọng cổ. Út Bạch Lan được xem là người đã cùng với Út Trà Ôn mở đường đưa bản vọng cổ nhịp 32 lên tới đỉnh cao trong hệ thống bài bản cải lương. Trong vô số các bài ca cổ do Út Bạch Lan thể hiện thành công, có thể kể đến một số bài tiêu biểu: Lan và Điệp, Liễu rũ hoa sầu (Phàn Lê Huê), Xuân đất khách, Tiếng ve sầu, Đào Tam Xuân, Hoa Lan Trắng, Mẹ dạy con, Nước mắt nàng dâu, Đèn khuya, Trái tim cò trắng, Tình người cung nữ, Tâm sự Mai Đình…

Trong đó, nổi tiếng nhất có lẽ là bài Lan Và Điệp. Bài ca này đã gắn liền với tên tuổi Út Bạch Lan. Và đến hiện tại, có nhiều giọng ca nổi tiếng thể hiện, nhưng chưa ai qua được bà. Tuy nhiên, để thưởng thức được sự điêu luyện và cái chất “Sầu nữ” trong giọng ca Út Bạch Lan thì không thể nào bỏ qua hai bài Tiếng Ve Sầu và Đào Tam Xuân.

Thường khi dứt vọng cổ câu hai, từ nhịp Tư, nghệ sỹ canh chừa đủ 4 chữ để ca vô khuôn cho ngọt, nếu trên bốn chữ thì phải ca dồn chữ. Trong bài Đào Tam Xuân, Út Bạch Lan canh xuống chữ dấu huyền ở nhịp Tư câu Hai một cách rất tự nhiên, người nghe không thấy cô phải dừng lại để canh nhịp. Tức là Út Bạch Lan hành văn liên tục trên dây đờn một cách rất điêu luyện và rất tự nhiên, nghe mà “”đã cái lỗ tai”. Cách sắp nhịp này nói thì dễ chứ chưa thấy ai ca theo kiểu đó được tự nhiên và hay như Út Bạch Lan. Cách ca này được thể hiện rất rõ trong bài Đào Tam Xuân của soạn giả Viễn Châu.

Hay như trong bài Tiếng Ve Sầu, khi dứt vọng cổ câu Bốn, Út Bạch Lan ca chồng chữ ở năm chữ cuối một cách rất hay, rất ngọt, rất điêu luyện, thể hiện một trình độ ca thượng thừa chỉ có ở Út Bạch Lan. Còn bài Hoa Lan Trắng, đây là một bài hát đặc biệt với Út Bạch Lan. Đầu những năm 1960, soạn giả Viễn Châu đã viết bài này theo kiểu đo ni đóng giày, kể về chính cuộc đời ba chìm bảy nổi về tình duyên của Út Bạch Lan. Út Bạch Lan ca rất hay Hoa Lan trắng. Trong những năm gần đây, khi ở cái tuổi bát tuần, Út Bạch Lan vẫn ru hồn khán giả bằng bài Hoa Lan trắng.

Một điều đáng quý nữa là, dù đã là bậc thầy trong ca diễn, nhưng mỗi khi xuất hiện trên sân khấu ca mấy câu vọng cổ, mà là những bài vọng cổ « ruột », thì người xem vẫn thấy Út Bạch Lan ca rất tập trung, rất nghiêm túc, chứ không bao giờ uốn éo hay chạy nhảy quá đà như một số nghệ sỹ thành danh khác. Đây là một điều đáng quý ở một nghệ sỹ cải lương lão làng, thể hiện sự tôn trọng nghề và tôn trọng khán giả của người nghệ sỹ.

Hơn 60 năm đã trôi qua kể từ ngày Út Bạch Lan bước chân vào nghề, đến hiện tại, cái vương hiệu “Sầu nữ” vẫn thuộc về cô. Nếu như Thanh Hương được mệnh danh là “Đệ nhất danh ca”, thì Út Bạch Lan vẫn xứng đáng với danh hiệu “Nữ hoàng vọng cổ”. Cái bóng Sơn nữ Phà ca, Nửa đời hương phấn, Cô giáo Lan, Lan và Điệp của Út Bạch Lan hiện vẫn còn rất lớn.

Ở cái tuổi 80, Út Bạch Lan vẫn còn tham gia ca hát, giọng ca cô vẫn nỉ non, vẫn là tiếng ca nức nở tự đáy lòng, có thể làm tan chảy bất kì con tim sắt đá nào. Giọng ca Út Bạch Lan là một chuẩn mực, một đỉnh cao chưa có người thay thế. Tên tuổi Út Bạch Lan gắn với nhiều mỹ danh nhất trong số các nữ nghệ sỹ cải lương: Vương nữ Sương chiều, Nữ hoàng Vọng cổ, Nữ vương Sầu nữ, Sầu nữ liêu trai, Đệ nhất đào thương…Đó là phần thưởng lớn nhất và quý giá nhất mà tổ nghiệp và người mộ điệu dành tặng cho một người nghệ sỹ.

Lê Phước